در اکثر اوقات بلوغ زودرس جنسی یک خصیصه فامیلی است که به طور طبیعی اتفاق می افتد اما بعضی مواقع نیز در اثر یک بیماری شدید عضوی، مثل ضایعات و تومورهای هیپوتالاموس، مننژیت و انسفالیت ایجاد می شود. اما در درجه اول باید بلوغ جنسی واقعی را از بلوغ جنسی کاذب تشخیص داد. نکته مهم این است که در جریان بلوغ واقعی دوره قاعدگی به طور طبیعی انجام می شود. وجود پولیپ روده و هیپرپیگمانتاسیون مخاطی و لکه های شیر قهوه ای روی پوست ـ کم کاری تیروئید یا هیپوتروئیدیسیم ممکن است عواملی برای تشخیص بلوغ زودرس جنسی باشند و یا در تشخیص به ما کمک نمایند. به هر حال تشخیص بموقع و درمان سریع بیماری برای بیمار منافع زیادی دارد. زیرا بسیاری از کودکان مبتلا به بلوغ زودرس عاقبت به علت بسته شدن سریع اپی فیز استخوانها دچار کوتاهی قد و قامت و حتی کوتولگی می شوند.

وقتی جوانه و برجستگی سینه در دختران، قبل از 8 سالگی ظاهر شود یا شروع عادت ماهانه قبل از 9 سالگی باشد در واقع بلوغ جنسی زودرس اتفاق افتاده است. هنگامی که صفات ثانوی جنسی با ژنوتیپ (جنسیت ژنتیکی و غددی) فرد متناسب باشد یعنی به صورت ژنتیک زن ساز باشد و ظاهر فرد نیز دختر باشد این را اصطلاحا بلوغ جنسی زودرس همان جنس «Iso***ual» می گویند. و همین حالت در پسران نیز ممکن است اتفاق بیفتد. اما اگر صفات ثانویه جنسی (ظاهر فرد) با جنسیت ژنتیکی هماهنگ نباشد یعنی به صورت مردسازی در دختران و یا زن سازی در پسران باشد می گویند آن فرد دچار بلوغ زودرس غیر همان جنسی یا «Hetero***ual» شده است.

بلوغ زودرس جنسی دختران به صورت «Iso***ual» یا همان جنسی به دو صورت عمده بروز پیدا می کند: در یک دسته بلوغ زودرس جنسی واقعی است یعنی با شروع بلوغ طبق روال عادی اما زودتر از موعد مشخص می شود. در این گروه هورمونهای گنادوتروپین دچار افزایش ترشح می شوند و سیکلهای قاعدگی نیز افزایش پیدا می کنند. معتقدند که بیش از 90 درصد بلوغ جنسی زودرس جنبه سرشتی دارد و علت مشخصی برایش نمی توان پیدا کرد. یعنی محور سیستم عصبی مرکزی «CNS»، هیپوتالاموس و هیپوفیز، زودتر از موعد طبیعی فعال می شود و تکامل زودرس پیدا می کند اما علت ناشناخته است. نکته جالب توجه این است که در بیش از 50% از این بیماران نوار مغز یا «الکتروانسفالوگرافی EEG» آنها غیر طبیعی است. در واقع بروز صفات ثانویه جنسی و شروع زودرس و زیاد قاعدگی و تخمک گذاری ممکن است منجر به بروز و تشدید اختلالات اعصاب و روان شود. با توجه به این موضوع مهم شروع درمان به محض تشخیص قطعی، الزامی است. درمان دارویی عمدتا به وقفه ترشح هورمونهای «گنادوتروپین» معطوف می شود. از آنجایی که بلوغ زودرس غالبا با بسته شدن زودرس صفحه رشد استخوانها نیز همراه است و باعث کوتاهی قد می شود، متأسفانه همیشه با اقدام درمانی نمی توان جلوی این عارضه را گرفت ولی به هر حال شروع سریع تر درمان در این مورد هم مؤثر است.

در حدود 10% از موارد بلوغ جنسی زودرس در اثر بیماریهای جسمی مغز مثل تومورهای مغزی، انسفالیت، مننژیت، صدمات و ضربه به جمجمه هیدروسفالی و سایر بیماریها به وجود می آید. این گروه از بیماران دچار بلوغ زودرس جنسی دارای علت شناخته شده هستند. در هر صورت باید این دو گروه را از نظر علت شناسی از هم تشخیص داد چرا که گاهی بعضی از این بیماران که جزو گروه با علت ناشناخته قرار می گیرند مبتلا به تومور مغزی هستند. بنابراین ضمن انجام آزمایشات هورمونی بایستی سیتی اسکن و یا MRIاز مغز به عمل آید اما با همه اینها آنچه که در رابطه با ضایعات تومورال به تشخیص بیشتر کمک می کند، وجود علایم و نشانه های عصبی همراه بلوغ زودرس جنسی است. در صورتی که وجود تومور مغز قطعی شود عمل جراحی و رادیوتراپی ضروری است و میزان و درصد موفقیت درمان به پیشرفت ضایعه دارد.

در گروه دیگری از دختران مبتلا به بلوغ زودرس جنسی علت را باید در غده فوق کلیوی بیمار جستجو کرد. البته این ضایعه به ندرت اتفاق می افتد اما در صورت وقوع به صورت هیپرپلازی یا افزایش فعالیت مادرزادی غده فوق کلیوی است معتقدند که این دسته از بیماران با کمبود آنزیمی به نام «21 هیدروکسیلاز» مواجه هستند.

نوع دیگر بلوغ زودرس جنسی، کاذب است. وقتی فردی به ظاهر دختر علایم زن نمایی به علت افزایش تولید هورمون استروژن داشته باشد اما دوره ماهانه نداشته و یا تخمک گذاری نمی کند این فرد دچار بلوغ زودرس جنسی کاذب می شود. علل مختلفی برای ایجاد این نوع بلوغ وجود دارد. شایع ترین علت آن کیستها یا تومورهای تخمدانی مترشحه استروژن می باشد. این نوع تومورها با پولیپهای روده ای همراه است. در اینجا هم سونوگرافی تخمدانها و سیتی اسکن می تواند در تشخیص و شناسایی آسیب و علت بیماری کمک زیادی کند.

بلوغ زودرس جنسی Hetro***ual یا غیر همان جنسی، حالتی است که در دختران نابالغ اتفاق می افتد که دچار علل مردسازی می شوند. پرفعالیتی و هیپرپلازی مادرزادی غده فوق کلیوی و همچنین بعضی از تومورهای تخمدانی یا غده فوق کلیوی باعث ترشح هورمونهای جنسی مردانه یعنی آندروژنها می شوند که در اندامهای تناسلی بیمار ابهام ایجاد می شود بخصوص پرکاری غده فوق کلیوی که با اَشکال متنوعی از ابهام در دستگاه تناسلی خارجی همراه است.

در مواجهه با بیماران دچار بلوغ زودرس

به چه علایمی باید توجه کنیم؟

همان طور که قبلاً گفتیم این مشکل می تواند به صورت اشکال متنوع و علایم مختلفی همراه باشد. تشخیص بموقع و اقدام سریع درمانی اغلب کمک زیادی به رفع مشکل بیمار می کند. بروز علایم ثانویه جنسی به طور زودرس یکی از علایم مهم است. یکی از این علایم پرمویی و رویش زودرس موهای زیر بغل و ناحیه زهار است. حتی گاهی رویش مو در صورت هشداردهنده است. اگر چنانچه اعضای تناسلی خارجی دختری مبهم باشد و در تشخیص مذکر و مؤنث بودن او تردید وجود دارد در اسرع وقت باید به پزشک مراجعه شود.

شواهدی از علایم کم کاری تیروئید و سابقه مصرف داروهای حاوی استروژن عواملی هستند که منجر به بلوغ زودرس کاذب می شوند و باید مورد توجه قرار بگیرند. رشد نامتناسب و یا متوقف شده طولی استخوانها نیز مهم است. سردردهایی که با تغییرات جنسی زودرس همراهند از اهمیت خاصی برخوردارند. وجود ناراحتی گوارشی همراه مثل پولیپهای روده قابل توجه اند. وجود برخی تغییرات مخاطی و تغییر رنگ مخاط و پوست و لکه های شیر قهوه ای پوستی ممکن است در تشخیص بیماری مؤثر باشد. گاهی نیز با وجود ترشح شیر از سینه به طور زودرس یا «گالاکتوره» باید به فکر بلوغ زودرس جنسی باشیم. نکته مهم دیگری که باید به آن توجه کنیم وجود علایم عصبی و روانی است. اضطراب و افسردگی ممکن است در اثر بروز عدم تعادل هورمونی و یا ناشی از اختلال در هویت جنسی ایجاد شوند؛ بنابراین تشخیص بموقع و درمان سریع و مناسب در پیشگیری از بیماری اعصاب و روان و حفظ بهداشت روانی به طور نسبی مؤثر است.

پدیدآورنده: دکتر حسین برهانی